Gezinsinkomen en (kans)armoede

Hoewel er nog geen recentere data zijn dan die over 2019, blijven de gegevens van de Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid (KSZ) een erg belangrijke bron om aan te geven hoeveel kinderen opgroeien in een gezin met een beperkt inkomen. Het gaat immers over populatiegegevens op kindniveau en het inkomen wordt afgeleid van officiële bronnen. 

In 2019 groeide 19% van de minderjarigen op in een gezin met een bruto belastbaar gezinsinkomen van maximaal 30.000 euro, waaronder 3,5% met een bruto belastbaar gezinsinkomen onder de 15.000 euro. Er zijn echter ook kinderen die een ruimer gezinsinkomen hadden. 39,2% van de minderjarigen leefde met een gezinsinkomen dat groter was dan 65.000 euro, bij 19,5% was dat meer dan 85.000 euro. Via Cijfers op maat vind je meer details en historiek en kan je gegevens tot op het niveau van een provincie en arrondissement bekijken.

De verdeling van de kinderen naar gezinsinkomen volgens leeftijd loopt redelijk gelijk, al is wel duidelijk dat oudere kinderen relatief gezien meer in een gezin met een hoog gezinsinkomen leven. Dat heeft wellicht te maken met het feit dat heel wat ouders met oudere kinderen een hogere arbeidsparticipatie kennen en/of al verder staan in hun loopbaan.

De verdeling van de 0- tot 18-jarigen naar gezinsinkomen verschilt tussen de provincies. In Antwerpen leeft 23,2% van de minderjarigen met een bruto belastbaar gezinsinkomen van minder dan 30.000 euro, in Vlaams-Brabant ligt dat aandeel een stuk lager (15,6%). Vlaams-Brabant heeft wel duidelijk een groter aandeel kinderen met een bruto belastbaar gezinsinkomen van minstens 75.000 euro (35,4%) tegenover de andere provincies.

Kinderen in een eenoudergezin groeien veel vaker op met een lager inkomen. 55,6% van die kinderen heeft een bruto belastbaar gezinsinkomen van minder dan 30.000 euro. Bij kinderen uit een tweeoudergezin is dat heel wat minder (12,6%).

4 op de 10 kinderen heeft een gezinsinkomen dat enkel uit arbeidsinkomsten bestaat. Bij 3 op de 10 minderjarigen bestaat het gezinsinkomen voor minder dan 10% uit uitkeringen, bij 9,5% voor minstens of meer dan de helft. Het feit dat een gezinsinkomen voor een groot deel bestaat uit uitkeringen is een belangrijke indicatie voor een minder gunstige materiële situatie. De meeste uitkeringen zijn immers geplafonneerd en/of aan bepaalde inkomensgrenzen gekoppeld.

Het aandeel kinderen waarbij het gezinsinkomen minstens gedeeltelijk uit uitkeringen bestaat (en dus niet 0% is en volledig uit arbeid afkomstig is), neemt af met de leeftijd. Bij de jongste kinderen gaat het om 77%, bij de kinderen van 12 tot 18 jaar om 48,6%. Het feit dat heel wat ouders (en vooral moeders) in de eerste levensjaren hun arbeidsparticipatie onderbreken of terugschroeven en/of gebruikmaken van specifieke verlofstelsels die gepaard gaan met bepaalde uitkeringen (moederschapsrust, ouderschapsverlof …) heeft hier zeker – maar wellicht niet alleen – mee te maken. In dit dashboard zijn die cijfers ook beschikbaar per provincie en arrondissement.

De data van de KSZ laten ook toe om de gezinsinkomens inclusief de gezinsbijslagen voor te stellen. Zo kan een vergelijking van de verdeling van de kinderen volgens beide inkomens (met en zonder gezinsbijslagen) een indicatie geven van het herverdelend effect en het belang van de gezinsbijslagen voor kinderen. We zien duidelijk een corrigerend effect van het Groeipakket op het gezinsinkomen van kinderen jonger dan 18 jaar. Door de gezinsbijslagen (inclusief de schooltoeslag en andere participatietoeslagen) mee te tellen in het inkomen, verkleint de groep kinderen met een gezinsinkomen lager dan 15.000 euro (van 3,5% naar 2,4%). Ook het aandeel kinderen met gezinsinkomens tussen 15.000 en 30.000 euro neemt duidelijk af (van 15,5% naar 10,2%). De data laten het evenwel niet toe om zuiver na te gaan wat de impact was van de invoering van het Groeipakket.

We zien daarnaast dat er zich in elke inkomensklasse een verschuiving voordoet waardoor het aandeel kinderen in de hogere inkomenscategorieën toeneemt. Dat is ook logisch. Vlaanderen heeft immers een gezinsbijslagensysteem. Elk gezinsinkomen stijgt door toedoen van de gezinsbijslagen.

Het sociaal corrigerend effect doet zich duidelijker voor als we de inkomensverdeling van kinderen per gezinsvorm bekijken. Het aandeel kinderen uit een eenoudergezin in de laagste inkomenscategorie ligt bijna 2 keer lager in de verdeling volgens inkomens met gezinsbijslagen dan in de verdeling zonder gezinsbijslagen (5% versus 9%) en het aandeel kinderen met een gezinsinkomen tussen 30 000 en 45 000 euro ligt hoger met gezinsbijslagen.

Om gezinnen automatisch hun Groeipakket te kunnen (laten) uitbetalen worden er heel wat gegevens benut op basis van automatische stromen, waaronder ook gegevens over het inkomen van gezinnen. Het Groeipakket werkt met een geconstrueerd bruto belastbaar inkomensbegrip waarbij voor de inkomensverstrekkers in het gezin gegevens uit diverse bronnen samengeteld worden en waarbij sommige componenten ook een zwaarder gewicht krijgen. Hoewel de inkomensverdeling daardoor niet perfect de reële inkomens weerspiegelt, is het toch erg relevant om ook de inkomensverdeling op basis van de Groeipakket-gegevens te schetsen. Het gaat immers om data die beschikbaar zijn voor de hele populatie feitelijke gezinnen waar een kind met recht op het basisbedrag woont (meer dan 900.000 gezinnen), het gaat niet alleen om inkomens die op het aanslagbiljet vermeld staan, de data kunnen verbijzonderd worden naar gezinskenmerken (zoals aantal kinderen) en er zijn gegevens over meer recente (inkomens)jaren beschikbaar.

Onderstaande figuur geeft weer hoe de inkomensverdeling er uit ziet naargelang het aantal rechtgevende kinderen met een Groeipakket in het gezin. Het gaat om gezinnen die eind 2022 in Vlaanderen woonden en de inkomens die de inkomensverstrekkers hadden in 2020.

In het Groeipakket bestaat voor gezinnen met een beperkt inkomen een selectief systeem van sociale toeslagen bovenop de universele basisbedragen. Die sociale toeslagen werden eind 2022 toegekend aan gezinnen met een inkomen onder 32.822,77 euro en aan gezinnen met meer dan 2 kinderen én een inkomen tussen 32.822,77 euro en 64.945 euro, op voorwaarde dat minstens 1 van de kinderen het nieuwe basisbedrag kreeg.

Eind 2022 waren er 394.470 kinderen met een sociale toeslag, een toename met 6.353 kinderen (+1,6%) ten opzichte van december 2021. Die stijging is volledig toe te schrijven aan de toename van het aantal kinderen uit grote gezinnen met middeninkomens (van 49.986 eind 2021 naar 68.449 eind 2022), want het aantal kinderen met een gezinsinkomen onder de 32.822,77 euro is gedaald (-12.110 kinderen).

In totaal krijgt 24,2% van de kinderen met een Groeipakket een sociale toeslag. Het aandeel neemt wel af met de leeftijd en lag eind 2022 het hoogst (26,6%) bij de jongste kinderen. Van de 18- tot 24-jarigen met een Groeipakket ontvangt 20% een sociale toeslag.

In het Vlaamse onderwijs bestaan toeslagen uit het Groeipakket voor leerlingen met een beperkt gezinsinkomen. Het gaat om jaarbedragen die onder meer variëren naargelang onderwijsniveau, statuut van de leerling, gezinsinkomen en studierichting (enkel in het secundair onderwijs).

In het schooljaar 2022-2023 kregen 455.305 leerlingen die in het Vlaamse Gewest wonen een schooltoeslag. Dat zijn er 3.952 minder (-0,9%) dan in het schooljaar 2021-2022 (cijfers mei 2022). De daling doet zich voor in elk onderwijsniveau.

Als we het aantal kinderen in Vlaanderen met een schooltoeslag (enkel voor die leeftijden die quasi allemaal naar school gaan) uitdrukken ten opzichte van alle kinderen gekend met een Groeipakket en/of een participatietoeslag, dan stellen we vast dat in elk van die leeftijdsklassen meer dan 1 op de 3 kinderen een schooltoeslag krijgt.

Deze cijfers zijn per leeftijdsklasse ook op lokaal niveau beschikbaar.

Gemiddeld ontvangen leerlingen met een schooltoeslag die in Vlaanderen wonen 754 euro per jaar in het secundair onderwijs, 161 euro in het lager onderwijs en 107 euro in het kleuteronderwijs. Studenten uit HBO5 krijgen gemiddeld een veel hoger bedrag (1.679 euro).

De uitbetaalde bedragen verschillen naargelang het onderwijsniveau, maar (behalve in het kleuteronderwijs) ook naargelang het inkomen. Er bestaan vanaf het lager onderwijs dan ook 4 bedragscategorieën. Het soort toeslagbedrag geeft een aanduiding van de hoogte van het gezinsinkomen: uitzonderlijke toeslagen zijn het hoogst en worden toegekend aan gezinnen met een erg laag inkomen dat grotendeels uit uitkeringen bestaat, volledige toeslagen worden toegekend aan gezinnen met een inkomen onder de minimumgrens van de inkomensvork, verminderde toeslagen en minimumtoeslagen worden toegekend aan gezinnen met een inkomen tussen de inkomensgrenzen.

In de ziekteverzekering bestaat er een systeem van een verhoogde tegemoetkoming voor personen die het financieel moeilijker hebben. Dat systeem voorziet in lagere persoonlijke bijdragen voor medische prestaties en hospitalisaties. Enerzijds heeft iedereen die bepaalde sociale uitkeringen krijgt (zoals bv. leefloon) automatisch recht op de tegemoetkoming. Anderzijds kan iedereen met een beperkt inkomen ook in aanmerking komen na een inkomensonderzoek.

In het Vlaamse Gewest heeft 14,5% van de kinderen onder de 5 jaar recht op een verhoogde tegemoetkoming in 2022. Bij 15- tot 20-jarigen loopt het aandeel op tot 18,7%.

We zien in 2022 voor elke leeftijd een stijging van het aandeel kinderen met een verhoogde tegemoetkoming.

Op basis van de EU-SILC-enquête kunnen 3 indicatoren over armoede op kindniveau afgeleid worden:

• het aandeel kinderen dat leeft in een gezin met een gestandaardiseerd beschikbaar huishoudinkomen onder de armoederisicodrempel (objectieve indicator);
• het aandeel kinderen in een gezin waarvan de referentiepersoon aangeeft (zeer) moeilijk rond te komen met het beschikbare huishoudinkomen (subjectieve indicator);
• het aandeel kinderen in ernstige materiële en sociale deprivatie. We spreken van ernstige materiële en sociale deprivatie als het gezin zich minstens 7 van 13 items niet kan veroorloven omwille van financiële redenen, items die door de meeste mensen worden beschouwd als wenselijk of zelfs noodzakelijk om een adequaat leven te leiden. Meer info over de indicator vind je in Achtergrondinformatie en documentatie.

De onderstaande tabel geeft de evolutie van die indicatoren weer voor de 4 meest recente SILC-enquêtes.

Er is in 2022 een verhoogd armoederisico bij 7% van de kinderen onder de 18 jaar. 10% van de kinderen leeft in een gezin waarvan de referentiepersoon stelt dat het moeilijk of zeer moeilijk is om de eindjes aan elkaar te knopen. Jongvolwassenen tussen 18 en 24 jaar kennen in 2022 voor beide armoede-indicatoren een zelfde aandeel kinderen.

5% van de minderjarigen bevindt zich in een situatie van ernstige materiële en sociale deprivatie. Uit de scores op de onderliggende items leiden we af dat bijna 16% van de kinderen leeft in een gezin dat geen onverwachte uitgaven van 1.300 euro aankan en dat 13% van de kinderen geen week buitenshuis op vakantie kan. Toegang tot internet, het huis voldoende kunnen verwarmen en regelmatig een maaltijd met vlees, kip of vegetarisch alternatief gebruiken is voor veel minder kinderen (2% of minder) een probleem. Meubels kunnen vervangen, regelmatig deelnemen aan vrijetijdsactiviteiten en 1 maal per maand afspreken om iets te eten of te drinken is voor ongeveer 1 op de 10 kinderen niet mogelijk.

Op al deze armoede-indicatoren scoren gezinnen met bepaalde kenmerken minder goed dan andere:

• Qua gezinstype is er een groot verschil tussen kinderen in een eenoudergezin en kinderen in een tweeoudergezin. 23% van de kinderen in een eenoudergezin kent een verhoogd armoederisico en 28% geeft aan moeilijk rond te komen, bij koppels liggen die cijfers heel wat lager.
• Opmerkelijk is het verschil naargelang het aantal kinderen in het gezin. 11% van de koppels met minstens 3 kinderen leeft onder de armoedegrens, bij kleinere gezinnen ligt dat aandeel lager.
• Kinderen in een laagopgeleid gezin (waar geen van de volwassenen een diploma hoger secundair onderwijs heeft) situeren zich vaker onder de armoedegrens (44%) dan kinderen uit een gezin met middenopgeleide of hoger opgeleide ouders (7%). 23% van de kinderen uit een laagopgeleid gezin kent een ernstige materiële en sociale deprivatie.
• Het armoederisico blijkt sterk af te nemen naarmate de arbeidsparticipatie van de ouders toeneemt. 57% van de kinderen in een gezin met een zeer lage werkintensiteit kent een verhoogd risico op armoede. Bij een lage werkintensiteit is dat 53% en bij een zeer hoge werkintensiteit bedraagt het armoederisico 2%. Ook de subjectieve armoede neemt af naargelang de werkintensiteit hoger ligt.
• 26% van de kinderen met minstens 1 ouder die geboren is in een land buiten de EU kent een verhoogd armoederisico. Bij kinderen in een gezin waar alle volwassenen geboren zijn in een EU-land is dat 5%. Ook de subjectieve armoede en de ernstige materiële en sociale deprivatie ligt merkelijk hoger bij kinderen uit een niet-EU-gezin.

De kansarmoede-index (per provincie, (type) gemeente en origine van de moeder) drukt uit hoe groot het aandeel kinderen van 0 tot 3 jaar in kansarmoede is ten opzichte van het totaal aantal kinderen van 0 tot 3 jaar (van die provincie, (type) gemeente of origine van de moeder).

De kansarmoede-index 2022 voor het Vlaamse Gewest bedraagt 12,65% en ligt quasi op hetzelfde niveau als in 2021 (-0,06 procentpunt). In Antwerpen ligt de index met 15,8% het hoogst, in Vlaams-Brabant het laagst met 7,5%. De kansarmoede-index blijft redelijk stabiel in elke provincie (in geen enkele provincie een evolutie van meer dan 0,3 procentpunt).

De kansarmoede-index bij kinderen van wie de moeder bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit had, ligt met 29,4% heel wat hoger dan de 5% bij kinderen met een moeder van Belgische origine. 

Bij de kinderen met een moeder van Belgische origine ligt de kansarmoede-index het laagst in Vlaams-Brabant (3,2%) en het hoogst in West-Vlaanderen (6,3%). Bij kinderen met een moeder van niet-Belgische origine ligt de kansarmoede-index eveneens het laagst in Vlaams-Brabant (16,6%) en het hoogst in West-Vlaanderen (35%).

Uit nadere analyses weten we dat er zich grote verschillen voordoen naargelang de originecluster van de moeder. De kansarmoede-index 2022 ligt het hoogst bij kinderen met een moeder van Afrikaanse origine. 30,3% van de kinderen met een moeder van Maghreb-origine groeit op in kansarmoede, bij kinderen met een moeder met een origine van een ander Afrikaans land gaat het zelfs om 44,4%. Ook van de kinderen met een moeder van Aziatische origine (maar niet Turkije) werd meer dan 4 op de 10 borelingen in kansarmoede geboren. Er zijn echter ook kinderen met een Europese herkomst die een hogere kansarmoede-index kennen. Zo wordt 20,1% van de kinderen met een moeder met een origine uit het oostelijke deel van de Europese Unie in een kansarmoedesituatie geboren.

Kansarmoede doet zich meer voor in steden dan in kleinere gemeenten. In de grootsteden wordt bijna 1 op de 4 kinderen in kansarmoede geboren, in de centrumsteden 17,1%. Kansarmoede komt veel minder voor op het platteland (7,2%).

Als we de evolutie van de index bekijken voor elke type gemeente van de VRIND-indeling, zien we dat de index overal vrij stabiel blijft.

46,6% van de kinderen in kansarmoede leeft in 13 steden (de 2 grootsteden en de 11 andere centrumsteden), 8,2% leeft op het platteland.

Kansarmoede is ontegensprekelijk sterker aanwezig in de steden, maar kan tegelijk niet losgekoppeld worden van de origine van de moeder. 71,2% van de jonge kinderen die opgroeien in kansarmoede heeft een moeder die bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit had. De niet-Belgische nationaliteiten hebben vooral betrekking op Afrikaanse nationaliteiten (inclusief Maghreb-landen; 26,5%) en Aziatische nationaliteiten (inclusief Turkije; 22,1%). 11,6% van de kinderen heeft een moeder met een nationaliteit bij de geboorte van een land uit de EU, vooral dan van een Oost-Europees land.

Er doen zich opmerkelijke verschillen voor tussen de provincies. In Antwerpen heeft 78,8% van de kinderen in kansarmoede een moeder die bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit had. In West-Vlaanderen ligt dat percentage het laagst (60,5%).

De registratie over kansarmoede gebeurt – omdat kansarmoede meerdere dimensies kent – op basis van 6 verschillende criteria. Door te kijken naar de oordelen op de criteria kunnen we voor de kinderen die in kansarmoede leven aangeven op welke levensdomeinen kansarmoede zich vooral manifesteert.

Ongeveer de helft (47,1%) van de kinderen in kansarmoede heeft op 3 van de 6 levensdomeinen een minder gunstige positie. Bij 19,3% van de kinderen in kansarmoede gaat het om minstens 5 levensdomeinen. Het aandeel kinderen in kansarmoede met een minder gunstige positie op 5 of meer levensdomeinen ligt het hoogst in Oost-Vlaanderen. 

Voor detailcijfers op niveau van de gemeenten verwijzen we naar het lokaal dashboard.

De onderstaande figuur geeft voor de kinderen in kansarmoede aan bij hoeveel kinderen een bepaald levensdomein als onvoldoende werd beschouwd. De grafiek toont aan dat kansarmoede vooral te maken heeft met een beperkt inkomen (87,3%) en met een laag opleidingsniveau (80,6%) van de ouders. 78,2% van de kinderen heeft ouders die werkloos zijn of een precaire arbeidssituatie kennen. Meer dan de helft (56,8%) van de kinderen in kansarmoede heeft een gebrekkige huisvestingssituatie. Gezondheidsproblemen en een laag stimulatieniveau zijn de minst voorkomende criteria bij de kinderen in kansarmoede.