Ouderschap opnieuw organiseren

Partners gaan apart wonen, maar blijven ouder van hun kind  

De wet stelt voorop dat beide ouders het ouderlijk gezag opnemen én dat een co-verblijfsregeling de eerste piste is om te onderzoeken. Dat is een weerspiegeling van hoe we in onze maatschappij kijken naar de rol van beide ouders in de opvoeding van kinderen: kinderen hebben hun ouders nodig, recht op hun ouders en omgekeerd.

In de meeste gevallen is het dan ook zo dat, ook al gaan ze uit elkaar, beide partners zorg en verantwoordelijkheid voor de kinderen opnemen.

• Ze nemen samen beslissingen die te maken hebben met het dagelijks leven, de zorg voor kinderen of belangrijke stappen in de ontwikkeling van kinderen (bv. schoolkeuze).
• Kinderen verblijven doorgaans een deel van de tijd bij beide ouders, waardoor elke ouder tijdens die momenten (verblijfsco-ouderschap) zijn ouderschap concreet en dagdagelijks vorm geeft. Dit hoeft geen strikte verdeling van 50% bij elke ouder te zijn. Meerdere opties zijn mogelijk.
• Ook omgekeerd is het voor kinderen zo dat hun ouders hun ouders blijven, ook al wonen die niet meer bij elkaar. Kinderen behouden hun band met beide ouders en willen van hen allebei blijven houden. Dit is wat men existentiële loyaliteit noemt. Voor een uitgebreidere betekenis van deze term zie: ‘Handvatten voor hulpverleners’

Een belangrijk punt hierbij is dat het ouderschap na scheiding niet gereduceerd kan worden tot de zakelijke en wettelijke regelingen omtrent de kinderen. Ook de normen en waarden die ouders aan hun kinderen willen meegeven, de behoeften en de noden van hun kinderen etc. spelen hier een rol.

Apart gaan wonen en ouderschap reorganiseren: een opgave

De periode rond de scheiding is vaak een emotionele periode waarin de nodige stress voelbaar is. Er spelen conflicten tussen partners, partners zijn in beslag genomen door hun eigen emoties en ze staan voor de opdracht om hun dagelijks leven praktisch vorm te geven.

In deze tumultueuze periode moeten ouders op zoek naar hoe ze hun ouderschap kunnen reorganiseren. Het gaat daarbij om vragen als:

• Wie kan waarover beslissen?
• Op welke momenten verblijft een kind bij welke ouder?
• Welke school kiezen we?
• Hoe verlopen de momenten waarop het kind wordt gehaald of gebracht?
• Hoe de hobby’s van de kinderen organiseren?

Hierbij is het voor veel ouders een hele opdracht om hun conflicten als partners los te zien van het ouderschap. Het vraagt bovendien om verschillende perspectieven samen te leggen: wat heeft de ouder voor zichzelf nodig en wat zijn de noden van het kind? Zoeken naar goede regelingen is steeds maatwerk. Het kan helpen om deze zaken samen te bespreken met een onafhankelijke derde en beroep te doen op bemiddeling. Voor een meer uitgebreide beschrijving van dit begrip zie: Vaak gebruikte termen en hun betekenis.

Wanneer samenwerking tussen ex-partners mogelijk is

Een heel aantal ouders slaagt erin om na een tijdje te komen tot goede afspraken rond ouderschap. Er is overleg mogelijk, bijsturingen zijn af te spreken en enige vorm van samenwerking wordt op die manier mogelijk gemaakt. Een opvoedingssituatie die zo goed als vrij is van conflicten tussen de ex-partners kan positieve effecten hebben op kinderen. Zo hangt minder conflict tussen ouders bijvoorbeeld samen met minder gedragsproblemen bij kinderen. Wel moeten ouders zich inspannen om deze positieve uitkomsten te bereiken. Dit zouden ze op verschillende manieren kunnen realiseren:

• Door zich in te spannen om de liefdevolle en emotionele band met hun kinderen te behouden.
• Door met hun emoties omtrent de scheiding om te kunnen gaan en ervoor te zorgen dat ze zo hun opvoedingspraktijken voort kunnen zetten.
• Door hun kinderen te allen tijde te beschermen zodat zij zo weinig mogelijk negatieve effecten ervaren van de scheiding.

Het moet duidelijk zijn dat ouders in een niet-/laag-conflictueuze situatie nog steeds kunnen lijden omwille van de scheiding. Ook zij zijn op zoek naar handvatten in deze vaak onzekere periode.

Wanneer samenwerking tussen ex-partners (bijna) niet mogelijk is

Toch is samenwerking tussen ex-partners niet altijd mogelijk. In een aantal situaties blijft het voor partners erg moeilijk om samen ouderschap op te nemen. In het onderzoek SIV (2013, p. 100) rapporteert ongeveer vier op de tien ouders (moeders en vaders) nooit opvoedingsgerelateerd te communiceren met de ex-partner.

Samen ouder blijven lukt niet altijd. Bij het samen opvoeden door ex-partners betekent het blijvend contact soms ook dat nieuwe conflicten ontstaan of oude conflicten verdergezet worden. Het stimuleren van een nauwe samenwerking tussen ouders is dus niet altijd de beste optie. De aanhoudende kwaadheid, verbale of fysieke agressie, conflicten etc. kunnen namelijk schadelijk zijn voor de ontwikkeling van kinderen. 

• Het is hierbij dan ook belangrijk dat ouders een nieuwe manier gaan zoeken om hun ouderschap nog steeds vorm te kunnen geven.
• In dit soort situaties kan hulpverlening helpen. Het vormt vaak een hele uitdaging voor de hulpverlener om deze situaties zo goed mogelijk aan te pakken.

Over de effecten van apart ouderen is nog geen onderzoek gedaan. In de praktijk ervaart men dat het werkt. Zo bestaat er de interventie ‘Parallel Solo Ouderschap’ waarbij het contact tussen de ouders tot het minimum wordt gereduceerd en ouders hun ouderschap apart invullen. Voor meer informatie over deze interventie zie: ‘Handvatten voor hulpverleners’

Apart gaan wonen en ouderschap herdefiniëren  

Het gaat uiteraard niet enkel om het (praktisch) reorganiseren van ouderschap. Als ouders uit elkaar gaan, zal ook de invulling van hun ouderschap er misschien anders gaan uitzien. Dat kan kwetsbaar aanvoelen of onzeker maken. Enkele voorbeelden:

• Ouders die apart wonen moeten in een totaal nieuwe context vormgeven aan hun ouderschap. Ze staan alleen in voor de opvoeding van hun kind(eren). Er komt onzekerheid over de manier van opvoeden: Doe ik het goed? Kan ik wel zelf manieren zoeken om mijn kind goed aan te pakken? (http://www.tweehuizen.be/)
• Als alleenstaande ouder kan er beroep gedaan worden op rollen die de ouder in het verleden misschien minder sterk opnam: verzorgende rol, begrenzende rol, uitdagen van kinderen in het exploreren en durven, …
• Ouders worstelen met negatieve gevoelens over wat ze hun kinderen aandoen. Ze voelen verdriet voor hun kind en hebben schuldgevoelens. Ze vragen zich af of ze het wel goed aanpakken door uit elkaar te gaan.
• Ouders krijgen nogal wat kritiek van hun omgeving omwille van hun scheiding, waardoor ze zich onzeker kunnen gaan voelen. Het netwerk kan (onbewust) het conflict aanwakkeren en daarom is het belangrijk dat ze zich hier bewust van worden. Dit is iets wat behandeld wordt de interventie OuderschapsReorganisatieOverleg (ORO). Voor meer informatie over deze interventie zie: Handvatten voor hulpverleners
• Kinderen kunnen zich moeilijker gaan gedragen, duidelijk verdriet tonen, … Dat vraagt extra inspanningen van ouders en kan gevoelens van onzekerheid met zich meebrengen.
• Soms lijkt het voor ouders dat hun kind de andere ouder ‘liever’ ziet. Dat kan heel moeilijk zijn voor een ouder. Ze voelen zich dan angstig dat de band met hun kind slechter zal worden.
• Ouders kunnen een kind heel erg missen. Ze zijn zeer blij als hun kind komt, maar het doet veel pijn als het weer weggaat. Altijd opnieuw afscheid nemen went soms, maar soms ook niet en op sommige momenten gaat het, maar op andere momenten is het pijnlijk...

In het traject na het uit elkaar gaan kunnen nieuwe partners in beeld komen, bij één of beide ex-partners. Dat betekent dat gezinssystemen veranderen en de ouderschapsrol zal beïnvloed worden. Nieuwe partners nemen deel aan het gezinsleven en dus ook aan de omgang met kinderen (welke taken en verantwoordelijkheden ze ook opnemen). Veranderingen hebben altijd een impact voor iedereen die betrokken is bij het gezinssysteem.  

Ondersteuning door professionals bij het ouderschap

Het is in eerste instantie nodig dat professionals zich realiseren dat ouders zich (voor, tijdens en na een scheiding) erg kwetsbaar kunnen voelen in hun ouderschap (Richtlijn scheiding Nederland) en nood kunnen hebben aan bevestiging, aanmoediging, begrip of geruststelling. Voor meer informatie over vaardigheden van hulpverleners zie: Handvatten voor hulpverleners. Daarnaast is elke situatie heel verschillend en zal steeds met elke ouder individueel bekeken moeten worden welke ondersteuning betekenis kan hebben.   

Rond het vormgeven van het ouderschap kunnen ex-partners beroep doen op professionele ondersteuning. Daarbij kan via bemiddeling gezocht worden naar afspraken of een ouderschapsplan opgesteld worden. Uit onderzoek blijkt dat niet alle ouders het bestaan van bemiddeling kennen. Het is dus belangrijk ouders hierover te informeren.