Als je stressniveau stijgt, heeft dat een impact op je denken en voelen. Het is alsof er eventjes iets knapt in je hersenen. Je gaat dan meer zwart-wit en emotioneel denken: ‘het is altijd hetzelfde, kan ze nu nooit eens luisteren, het is omdat ik een slechte mama of papa ben dat het hier nooit lukt, hij doet het expres om mij te pesten.’
Aanhoudende en hoge mate van ouderlijke stress hebben dus op termijn wél een impact op de ouder, het kind, de relatie tussen de ouders en tussen de ouder en het kind. Als mensen chronisch een te grote hoeveelheid aan stress ervaren gaan ze in ‘overlevingsmodus’. Het vermogen om te mentaliseren, te coreguleren, op lange termijn te denken... komt zwaar onder druk te staan en is op momenten afwezig.
Mentaliseren en coreguleren
Mentaliseren en coreguleren zijn sterk verbonden.
Coreguleren betekent dat je vanuit je eigen rust de stress die op een ander afkomt voor die persoon ‘behapbaar of verteerbaar’ maakt. Je gaat gevoelens gemarkeerd spiegelen, je gaat de gevoelens van de ander een naam geven, je gaat de ander wiegen of knuffelen... Je maakt de stress hanteerbaar voor de ander, zodat die niet in overlevingsmodus gaat en in staat blijft om open te staan voor de wereld binnen en buiten hem. Kinderen hebben veel nood aan coregulatie. Ze moeten nog leren omgaan met de stress die ze ervaren. Doordat iemand hen coreguleert groeien ze naar zelfregulatie en kan het kind ontwikkelen, groeien, leren, genieten...
Coreguleren is moeilijk wanneer je als ouders zelf teveel stress ervaart. "De ene stresskip kan de andere niet tot rust brengen." Kinderen hebben ouders nodig als veilige haven om troost te krijgen op momenten van stress en aanmoediging om uitdagingen aan te gaan.
Deze animatie toont mooi hoe dit systeem van 'stress-besmetting' tussen ouders en kind werkt: Zo help je een kind met het reguleren van emoties
Als de ouder zelf te veel stress ervaart, kan hij niet langer mentaliseren en kan hij niet langer die veilige haven zijn.
Impact op de opvoeding
Bij stress kunnen allerlei ideeën door je hoofd spoken en lukt het vaak niet om nog genuanceerd of helder te denken. Stress zorgt hierdoor voor minder autonomie-ondersteunend en voor meer controlerend opvoeden. Het is dus op momenten van acute stress veel moeilijker om je af te stemmen op je kind.
Een chronisch verhoogd gevoel van ouderlijke stress, gecombineerd met niet meer flexibel kunnen inspelen op wat kinderen nodig hebben, is dan volgens onderzoek ook een risico voor verwaarlozing en geweld. In extreme omstandigheden laat de ouder zijn handelen eerder vertrekken vanuit eigen belang dan vanuit het belang van het kind. Dit kan zich uiten in manipulatief, terroriserend, isolerend, minachtend of fysiek bestraffend gedrag ten aanzien van kinderen.
Chronische ouderlijke stress heeft maw een impact op de ruimte die er is voor kinderen om te ontwikkelen, te groeien, te groeien naar zelfregulatie, geloof op te bouwen in zichzelf.
Altijd in rust of balans?
Inspelen op noden van kinderen betekent niet dat frustraties worden vermeden of onder de mat geveegd.. Momenten waarin de ouder er niet in slaagt de noden van het kind juist in te schatten zijn ook noodzakelijk. Op die manier leren kinderen omgaan met frustratie door ze te ervaren, maar ook door te zien hoe ouders omgaan met hun eigen frustratie. Ouderlijke stress hoort er maw bij, het is normaal dat er sterke dagelijkse variaties zijn in de mate waarin het voor ouders lukt om in te spelen op de noden van kinderen. Zolang er maar voldoende momenten zijn waarin de ouder wel in balans is. Stress, maar ook rust zijn besmettelijk. Gevoelens van rust en veiligheid geven we dus ook door aan onze kinderen.
Het complexe samenspel tussen oorzaken en gevolgen van stress bij ouders
Het ontstaan van ouderlijke stress is een multifactorieel proces dat zowel individuele, externe als ouderschap gerelateerde bronnen van stress bevat die het ouderschap mee onder druk kunnen zetten. Het wordt geassocieerd met de kwaliteit van wederkerige ouder-kind interacties, het ruimere gezinsfunctioneren, en de uitkomsten van het ouderschap.
De aanwezigheid, het voortbestaan en de effecten van ouderlijke stress moeten dus steeds begrepen worden als een continue wisselwerking tussen wat er zich in de context van ouders, tussen ouders en kinderen en bij ouders en kinderen individueel afspeelt, zoals weergegeven in dit model.
Bron: Crnic, K. A. (2024). Parenting stress and child behavior problems: Developmental psychopathology perspectives. Development and Psychopathology, 36(5), 2369-2375.
Onderzoek toont dus ook aan dat de relatie tussen ouderlijke stress en de ontwikkeling van kinderen in beide richtingen loopt: het hebben van kinderen met bepaalde ontwikkelings- of gedragsmoeilijkheden vraagt meer fysieke, emotionele, praktische belasting van ouders en tegelijk is de aanwezigheid van die ouderlijke stress ook weer een potentiële rem op de optimale groei, emotionele- en gedragsontwikkelingskansen van kinderen.
Daarnaast zijn de bronnen van ouderlijke stress vaak ook niet direct gerelateerd aan het ouderschap of de opvoeding op zich (zie bv financiële zorgen, problemen op het werk, relationele conflicten...) maar sluipen ze wel de ouder-kind relatie binnen. Tegelijk kan stress gerelateerd aan het ouderschap ook weer de relaties met de omgeving (bv de relatie met de andere ouder, de werkrelatie...) onder druk gaan zetten en zo voor versterkende effecten zorgen.
Er zou wel evidentie zijn dat stress gerelateerd aan het ouderschap an sich iets meer directe effecten heeft op de ouder-kind relatie en kindgedrag, dan de aanwezigheid van externe bronnen van stress.
De oorzaken en gevolgen van ouderlijke stress zijn dus nooit helemaal uit elkaar te trekken en vraagt om een systemische kijk en aanpak. In deze figuur wordt het complexe samenspel tussen het kind, de ouder en de context van het gezin in het voorkomen van ouderlijke stress, visueel weergeven. Het wordt hier voorgesteld als een permanente beïnvloeding van kind(eren) op de ouder(s), ouders onderling, de ouder(s) op kind(eren), de context van het gezin op de ouder én de kinderen....
